Το δέρμα είναι το καλυπτήριο σύστημα του ανθρωπίνου σώματος με έκταση περίπου 3-4 m2, αναλόγως της ηλικίας και του όγκου του ανθρωπίνου σώματος. Έχει μεγάλη σπουδαιότητα για τον άνθρωπο, γιατί ασκεί πολλαπλές λειτουργίες, όπως προστατευτική, αισθητική, αμυντική, θερμορρυθμιστική.
Το δέρμα είναι το σύστημα που δέχεται πρώτο τις δυσμενείς επιδράσεις του περιβάλλοντος, όπως ηλιακή ακτινοβολία, ψύχος, αέρας, καθώς και μηχανικών παραγόντων π.χ. τραυματισμοί, χημικοί παράγοντες, όπως διάφορα οξέα και αέρια κ.λπ.
Ο ήλιος είναι απαραίτητος για τη ζωή. Είναι βασική πηγή ενέργειας για τον πλανήτη, καθώς ακτινοβολώντας φως και θερμότητα και με την κινητοποίηση αλυσίδας βιολογικών και γεωλογικών φαινομένων δημιουργείται και συντηρείται η ζωή. Επίσης, συμβάλλει στη σύνθεση της βιταμίνης D και γι’ αυτό η έκθεση του ανθρώπου στον ήλιο είναι απαραίτητη. Ωστόσο, η υπερβολική έκθεση στον ήλιο έχει ενοχοποιηθεί στην πρόκληση καρκίνου του δέρματος.
Τρεις είναι οι κύριες μορφές του καρκίνου του δέρματος που συσχετίζονται και με την επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας, το Βασικοκυτταρικό Καρκίνωμα, το Πλακώδες Καρκίνωμα και το Κακόηθες Μελάνωμα. Ο κάθε τύπος έχει την δική του συμπεριφορά, εξέλιξη και επίπτωση στην υγεία του ανθρώπου, γι’ αυτό και αντιμετωπίζεται με διαφορετικό τρόπο από τον ειδικό γιατρό.
Το Βασικοκυτταρικό Καρκίνωμα είναι ο συχνότερος, ακολουθεί το Πλακώδες Καρκίνωμα και τελευταίο το Κακόηθες Μελάνωμα, η συχνότητα του οποίου δυστυχώς τα τελευταία χρόνια αυξάνεται και στη χώρα μας για λόγους που θα περιγράψουμε ακολούθως.
Πού οφείλεται ο καρκίνος του δέρματος:
- Μηχανικοί παράγοντες: επανειλημμένοι τραυματισμοί στο ίδιο σημείο π.χ. στο πρόσωπο (χείλη) ή αλλού, όπου πιθανότατα υπάρχει μια παλιά ουλή (έγκαυμα). Είναι δυνατόν όταν η εξέλκωση από τον τραυματισμό χρονίσει να εξελιχθεί σε καρκίνωμα
- Χημικοί παράγοντες: χημικές ουσίες που προκαλούν χρόνιο ερεθισμό στο δέρμα λόγω μακροχρόνιας επαφής με αυτό μπορεί να προκαλέσουν λύση της συνέχειας του δέρματος και να οδηγήσουν σε τοπική γένεση καρκινώματος.
- Ηλιακή ακτινοβολία: η ηλιακή ακτινοβολία κατέχει τον πρώτο λόγο στην καρκινογένεση, τόσο των δύο πρώτων τύπων καρκίνου, όσο και ίσως περισσότερο στην δημιουργία του Κακοήθους Μελανώματος. Άτομα με ξανθό και λευκό δέρμα, καθώς και άτομα με πολλαπλούς μελαγχρωματικούς σπίλους βρίσκονται στις ομάδες υψηλότερου κίνδυνου.
Υπάρχουν τρία είδη υπεριώδους ακτινοβολίας:
- Η UV-A (315-400 nm) είναι η πιο ακίνδυνη, αν και μπορεί να προκαλέσει μαύρισμα, ξηρότητα, καταστροφή κολλαγόνου-ελαστίνης, παραγωγή ελευθέρων ριζών
- Η UV-B (280-315nm) προκαλεί μαύρισμα, έγκαυμα, ρυτίδες
- Η UV-C (40-280nm) είναι η πιο επικίνδυνη και προκαλεί βλάβες στο DNA και μεταλλάξεις.
Παρατηρήσεις ερευνητών έχουν δείξει ότι τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί η υπεριώδης ακτινοβολία, λόγω της ελάττωσης του όζοντος της ατμόσφαιρας, το οποίον δεσμεύει και προστατεύει από την ακτινοβολία. Η επίδραση της ακτινοβολίας αυτής είναι περισσότερο δυσμενής κατά τις μεσημβρινές ώρες, όταν οι ακτίνες του ηλίου πέφτουν καθέτως στο έδαφος.
Θα πρέπει να τονισθεί ότι η καλοκαιρινή ηλιοθεραπεία κοντά στη θάλασσα είναι ωφέλιμη για τον άνθρωπο και δεν θα πρέπει να μας φοβίζει. Όμως επιβάλλεται η έκθεση στον ήλιο να είναι σταδιακή, ποτέ υπερβολική και να γίνεται μόνο τις πρωινές και απογευματινές ώρες (ποτέ 12.00 ως 16.00). Η πολύωρη έκθεση και ιδιαίτερα μεσημβρινές ώρες μπορεί να προκαλέσει εγκαύματα που αποτελούν επικίνδυνη θέση ανάπτυξης οιασδήποτε μορφής καρκίνου του δέρματος. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζονται τα βρέφη και τα παιδιά, όχι μόνο διότι ο κίνδυνος πρόκλησης ηλιακού εγκαύματος στο δέρμα τους είναι μεγαλύτερος, αλλά επειδή μπορεί να έχει επιπτώσεις και αλλού, π.χ. στο αίμα.
Η μελανίνη, μία καφέ χρωστική ουσία που παράγουν τα μελανοκύτταρα της επιδερμίδας, αυξάνεται κάτω από την επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας δημιουργώντας στο δέρμα ένα δίxτυ σχετικής προστασίας από αυτή. Ως εκ τούτου άτομα με σκούρα επιδερμίδα έχουν μικρότερο κίνδυνο, αν και καρκίνο του δέρματος μπορεί να εμφανίσουν ακόμη και άτομα της μαύρης φυλής, βεβαίως σε πολύ – πολύ μικρότερα ποσοστά.
Πρόληψη – μέτρα προφύλαξης
- Αποφυγή μακροχρόνιας έκθεσης στον ήλιο (ιδιαίτερα μεσημβρινές ώρες).
- Προστασία των ακάλυπτων μερών του σώματος, χρήση καπέλου ή ομπρέλας, εργασία υπό σκιά.
- Χρήση αντηλιακών σκευασμάτων. Ενυδάτωση δέρματος.
- Επί βλάβης του δέρματος λήψη κατάλληλων μέτρων για επανόρθωση.
- Αποφυγή ή προστασία μηχανικών και χημικών παραγόντων, όπως προϊόντα πίσσας, αρσενικού και παραφίνης.
Ο καρκίνος του δέρματος και το μελάνωμα δεν κληρονομούνται. Κληρονομική προδιάθεση υφίσταται με την έννοια της κληρονομικότητας του χρώματος και της ποιότητας του δέρματος. Ο καρκίνος του δέρματος αφορά κυρίως άτομα μεγαλυτέρων ηλικιών, ιδιαίτερα το Βασικοκυτταρικό Καρκίνωμα και το Πλακώδες Καρκίνωμα. Το Κακόηθες μελάνωμα, αν και συχνότερο επίσης σε μεγάλες ηλικίες, έχει μια αύξηση συχνότητας τα τελευταία χρόνια σε άτομα μικρότερων ηλικιών. Κακόηθες Μελάνωμα επίσης μπορεί να εμφανίσουν και τα παιδιά, βεβαίως σε αυτές τις ηλικίες είναι πολύ σπάνιο.
Ο καρκίνος του δέρματος και το μελάνωμα μπορούν να εμφανισθούν:
- Υπό τη μορφή ενός ογκιδίου μικρού και σκληρού που δεν πονάει και με την πάροδο του χρόνου γίνεται σκληρό και δυσκίνητο. Είναι δυνατόν να συνοδεύεται από ελαφρά φαγούρα και αλλαγή του χρώματος σε σύγκριση με το διπλανό φυσιολογικό δέρμα. Τις περισσότερες φορές το ογκίδιο αυτό εξελκώνεται, αιμορραγεί και μολύνεται. Έχει βραδεία εξέλιξη και δεν ιάται με αλοιφές και άλλα εμπειρικά επιθέματα.
- Υπό τη μορφή μια μικρής πληγής, η οποία αρχίζει από μια αρχική λύση της συνέχειας του δέρματος συνεπεία τραυματισμού ή διαβρώσεως από κάποιον εξωγενή παράγοντα. Προοδευτικά μεγαλώνει, αιμορραγεί και γίνεται επώδυνη.
- Το μελάνωμα μπορεί να εμφανισθεί είτε σε προϋπάρχοντες σπίλους (κοινά ελιές), είτε αυτομάτως.
Οι μελαγχρωματικοί σπίλοι, είναι καλοήθεις όγκοι του δέρματος που εμφανίζονται πολύ συχνά στη λευκή φυλή σε όλα τα μέρη του σώματος, αλλά κυρίως στα ακάλυπτα. Το χρώμα τους κυμαίνεται από ανοικτό φαιό μέχρι σκούρο μαύρο και το μέγεθος τους είναι διάφορο, αναλόγως του είδους και της θέσεως τους. Διακρίνονται στους συγγενείς που εμφανίζονται αμέσως ή τον πρώτο καιρό μετά τη γέννηση και τους επίκτητους που εμφανίζονται κατά την μετέπειτα διάρκεια της ζωής.
Οι μελαγχρωματικοί όγκοι (σπίλοι) είναι δυνατόν να παραμείνουν εφ’ όρου ζωής ως καλοήθεις αλλοιώσεις. Μπορεί όμως, υπό την επίδραση γνωστών παραγόντων (αναφέρθηκαν ως αιτιολογικοί παράγοντες) και μη, να εξαλλαγούν, δηλ να «αλλάξουν» προς κακόηθες μελάνωμα. Αυτό αποτελεί μια σοβαρή εξέλιξη, καθώς το μελάνωμα είναι ένας κακοήθης όγκος ενίοτε με δυσμενή πρόγνωση, είτε αναπτύσσεται εξ αρχής, είτε επί προϋπάρχοντος σπίλου.
Είναι απολύτως φυσιολογικό οι άνθρωποι να διακατέχονται από μεγάλη αγωνία και να διερωτώνται κατά πόσο και πότε πρέπει να αφαιρείται ένας μελαγχρωματικός σπίλος. Καλό θα είναι ο έλεγχος των μελανοκυτταρικών αλλοιώσεων να γίνεται από ειδικούς ιατρούς, οι οποίοι θα δώσουν και τις απαραίτητες οδηγίες. Ωστόσο, μπορεί ή πρέπει να αφαιρείται:
- Εάν ο σπίλος είναι ενοχλητικός γι’ αυτόν που τον έχει, π.χ. λόγω θέσεως, αισθητικοί λόγοι.
- Εάν το ιστορικό γεννά υποψίες κακοήθους εξαλλαγής π.χ. συνεχής χρόνιος ερεθισμός, τραυματισμός, αύξηση μεγέθους, αλλαγή χρώματος, κακοί χειρισμοί από το ίδιο το άτομο ή από μη ειδικούς.
Συνιστούμε, εφ’ όσον παρθεί η απόφαση για αφαίρεση του σπίλου, η χειρουργική εκτομή να γίνεται από ειδικούς ιατρούς και πάντοτε να στέλνεται για ιστολογική εξέταση.
Ύποπτα σημάδια εξαλλαγής ενός μελαγχρωματικού όγκου
- Αιφνίδια αύξηση του μεγέθους ή της διαμέτρου αυτού και ακανόνιστο σχήμα.
- Αλλαγή χρώματος είτε προς το βαθύτερο καφέ χρώμα ή προς το μελανό/μαύρο και στίλβον.
- Εξέλκωση της επιφάνειας.
- Αιμορραγία από την επιφάνεια κατ’ επανάληψη.
Η εκτίμηση αυτών των σημείων πρέπει να επιβεβαιώνεται και από έμπειρο ιατρό ή αρμόδιο Ογκολογικό Κέντρο.
Διάγνωση – θεραπεία
Ο καρκίνος και το κακοήθες μελάνωμα του δέρματος είναι εύκολο να παρατηρηθούν από τον ίδιο τον ασθενή ή τους οικείους του, καθώς πρόκειται για αλλοιώσεις ορατές και διά γυμνού οφθαλμού που συνήθως έχουν μακροχρόνια εξέλιξη. Όμως, όπως συμβαίνει με όλες τις κακοήθειες η έγκαιρη αντιμετώπιση είναι σχεδόν ταυτόσημη με την ίαση, επιβάλλεται αμέσως να συμβουλευτούμε τον κατάλληλο γιατρό ή Ιατρικό Ογκολογικό Κέντρο και να μην αφήνουμε μια πληγή του δέρματος να χρονίζει πέραν των ορίων της φυσιολογικής επούλωσης και να αμελούμε. Αυτό είναι επικίνδυνο.
Δεν πρέπει να χάνουμε χρόνο περιμένοντας να ιαθεί μια χρόνια πληγή με αλοιφές και άλλα πρακτικά μέσα αγνώστου προελεύσεως.
Η έγκαιρη διάγνωση είναι το σημαντικότερο για τη σωστή και πλήρη θεραπεία του καρκίνου του δέρματος και προπαντός του κακοήθους μελανώματος. Η αποτελεσματικότητα και το ποσοστό θεραπείας εξαρτώνται άμεσα από την έγκαιρη διάγνωση και την εφαρμογή της κατάλληλης αγωγής.
Τρία όπλα έχουμε για την θεραπευτική αντιμετώπιση του καρκίνου του δέρματος και του μελανώματος.
- Χειρουργική αφαίρεση της αλλοίωσης
- Ακτινοθεραπεία
- Φάρμακα
Στο αρχικό στάδιο με τη χειρουργική και την ακτινοθεραπεία είναι δυνατόν να έχουμε ποσοστό θεραπείας 95-100%. Σε δεύτερο και τρίτο στάδιο το καλύτερο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται με το συνδυασμό των θεραπειών, αρκεί να εφαρμόζονται από εξειδικευμένα ογκολογικά Κέντρα.
Η Αικατερίνη Ζιώγα είναι Διευθύντρια ΕΣΥ Παθολογοανατομικού Εργαστηρίου Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ιωαννίνων
Η Άννα Μπατιστάτου είναι Καθηγήτρια Παθολογικής Ανατομικής της Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων