- Κείμενα – Παρουσίαση: Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός
Κάθε χριστιανικός λαός για τις εορτές του δωδεκαημέρου έχει τη δική του παράδοση και το δικό του εθιμικό τρόπο για να γιορτάζει αυτές τις Άγιες ημέρες. Στην Ελλάδα ιδιαίτερα το Δωδεκαήμερο, το λεγόμενο των Χριστουγέννων, συνδέεται με πατροπαράδοτα έθιμα και παραδόσεις, που έχουν ως βασικό ιστορικό υπόβαθρο τη φύση και τις ασχολίες του λαού μας.
Η τέλεση του εθίμων του Δωδεκαημέρου γίνεται ανάμεσα στα Χριστούγεννα και στα Θεοφάνια, τότε που έχουμε τη μεγάλη νύχτα (χειμωνιάτικους αγυρμούς), ενώ οι γιορτές του Πάσχα γίνονται κατά την περίοδο της εαρινής ισημερίας (ανοιξιάτικοι αγυρμοί).Στις γιορτές αυτές πρωτοστατούν τα παιδιά με τα παιχνίδια τους, που μπορούν να ονομαστούν θρησκευτικά. Με τη μεγάλη συμμετοχή τους προσπαθούν κατά κάποιο τρόπο να μιμηθούν τις θρησκευτικές δραστηριότητες των μεγάλων. Βέβαια, τα παιχνίδια χρησιμοποιούνται και από τους μεγάλους ως μέσο ηθικής και θρησκευτικής παιδαγωγικής, με στόχο να ενηλικιώσουν τον ανήλικο σε ικανό και καλό άνθρωπο.
Από το 17ο αιώνα υπήρξε πληθώρα βιοτεχνικών – βιομηχανικών παιχνιδιών σε πολλά μέρη της Ευρώπης. Κυρίως σε αυτές τις εορτές του Δωδεκαημέρου υπήρχαν διάφορες φιγούρες του Χριστού, των Αγγέλων, της Παναγίας, των μάγων, μα και ορισμένων Αγίων όπως του Αγίου Νικολάου, που τον ταυτίζουν με το δικό μας Άγιο Βασίλειο. Σήμερα, το φαινόμενο των στολισμένων πάγκων στα καταστήματα αυτές τις ημέρες είναι εντυπωσιακό. Αποτελεί δε σημείο συναγωνισμού και άκρα εμπορικό γεγονός η πώληση αυτών των παιχνιδιών.Ορισμένα από αυτά τα παιχνίδια, όπως καραβάκι, ταμπούρλο, κιθάρα, τριζόνι και άλλα, αποτελούν τα βασικά αντικείμενα με τα οποία τα παιδιά συνόδευαν από πόρτα σε πόρτα το ψάλσιμο των καλάντων τους. Πολλές φορές, ειδικά παλαιότερα, ήταν απαραίτητο και το φαναράκι, καθώς σύμφωνα με το έθιμο τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα έπρεπε να τα πούνε από βραδύς.
Καλήν εσπέραν άρχοντες
κι αν είναι ορισμός σας…
Σε πολλά μέρη της Ελλάδας τα παιδιά βαστούσαν ένα ομοίωμα εκκλησίας, συνήθως του ναού της Αγίας Σοφίας, για τα κάλαντα των Χριστουγέννων, ενώ για τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς κρατούσαν ένα αστέρι ή φανάρι. Σε τόπους που έχουν μεγάλη ναυτική παράδοση το καραβάκι στα χέρια των παιδιών ήταν απαραίτητο και μάλιστα στολισμένο με κορδέλες. Βέβαια, τα κάλαντα παρουσιάζουν πληθώρα παραλλαγών από τόπο σε τόπο, έτσι ποικίλουν και τα αντικείμενα που κρατούσαν τα παιδιά ή και ακόμη κρατούν όσα διατηρούν την παράδοση και γυρίζουν και τα λένε.
Α. Το Χριστουγεννιάτικο δένδρο
Το χριστουγεννιάτικο δένδρο έχει έρθει στην Ελλάδα από την Ευρώπη. Η πρώτη μορφή στολισμού δένδρων στη χώρα μας ήταν μεγάλα κλαριά από μυρτιά ή ελιά, που τα έστηναν ή τα τοποθετούσαν πάνω σε κομμούς και άλλα έπιπλά στα σπίτια και τα στόλιζαν με βαμβάκι, με τυλιγμένα χρωματιστά χαρτιά και με ασημόχαρτο τα κουκουνάρια του πεύκου. Σύμφωνα με τους λαογράφους το Χριστουγεννιάτικο έλατο πρωτοστήθηκε το 19ο αιώνα στα ανάκτορα του Όθωνα από τους Βαυαρούς, πρώτα στο Ναύπλιο και έπειτα στην Αθήνα.
Η λατρεία και ο στολισμός όμως του δέντρου έρχεται από την αρχαιότητα, στη λατρεία της Κυβέλης αλλά και σε μύριες άλλες αναφορές που έχουμε από τα ιστορικά κείμενα για αυτόν το στολισμό. Το 1650 υπάρχει μια αναφορά για Χριστουγεννιάτικο δέντρο που στήθηκε στο Στρασβούργο και ήταν στολισμένο με τριαντάφυλλα από χρωματιστά χαρτάκια, γλυκίσματα και ζαχαρένια ανθρωπάκια.
Σήμερα, για να μην καταστρέφουμε τα δέντρα που τόσο πολύτιμα είναι και διαταράσσουμε την ισορροπία της φύσης, υπάρχουν «τα έτοιμα» ή «τα ψεύτικα» όπως λέγονται αυτά του εμπορίου που κατασκευάζονται από βιομηχανικό υλικό.
Στα μεγάλα κλαριά που στόλιζαν οι χωρικοί, ιδιαιτέρως στην Ελλάδα, κρεμούσαν φρούτα, νομίσματα, καρπούς και όλα αυτά τυλιγμένα σε χρυσόχαρτα ή τα έβαφαν με χρυσομπογιά. Ωστόσο, κάποιοι πανηγυριώτες, γυρολόγοι, μικροπωλητές έφτιαχναν στο σπίτι τους στολίδια με φτηνά υλικά, ακόμη και από ζυμάρι, και τα πουλούσαν στον πάγκο τους.
Τα τελευταία χρόνια άρχισαν και στη χώρα μας να παρουσιάζονται τα βιομηχανοποιημένα στολίδια και τα φωτάκια, με τα οποία διακοσμούμε με το καλύτερο γούστο το σπιτικό μας δέντρο. Είναι πολλά τα θέματα που σε μικρογραφία μιμούνται όλα αυτά τα Χριστουγεννιάτικα παιχνίδια σήμερα. Πλήθος από καραβάκια, μικρά παιχνίδια, μπάλες πολύχρωμες, αστέρια, εκκλησίες, αγγελάκια, κοσμήματα, κάρτες, καμπανούλες και τόσα άλλα που στολίζουν το δέντρο.
Στο κάτω μέρος μπαίνει η φάτνη με το Χριστό και τα ζώα, καθώς και τους πρωταγωνιστές γονείς του και τους οδοιπόρους μάγους. Έτσι, το δέντρο συμβολίζει την ουράνια σκάλα των αγγέλων που έψαλλαν όταν γεννήθηκε ο Θεάνθρωπος και στο κάτω μέρος η φάτνη είναι η σπηλιά της Γέννησης.
Β. Τα Χριστουγεννιάτικα δώρα και παιχνίδια
Η ιστορία των Χριστουγεννιάτικων παιχνιδιών μας φέρνει αρκετούς αιώνες πίσω. Όταν δεν είχε ακόμη διαμορφωθεί η συγκοινωνία και η μετακίνηση από το ένα μέρος στο άλλο ήταν πολύ δύσκολη, οι δημιουργοί – κατασκευαστές διοχέτευαν τα παιχνίδια τους μέσω των γυρολόγων, οι οποίοι με το μεγάλο καλάθι τους περνώντας από χωριό σε χωριό πούλαγαν στις αγορές τις υπέροχες χειροκατασκευές.
Αργότερα, για δική τους διευκόλυνση οι γυρολόγοι, οι διανομείς, οι παραγγελιοδόχοι, οι έμποροι, διέθεταν παιχνίδια μέσω ειδικών καταλόγων που τύπωναν αρκετές ημέρες πριν από τις γιορτές. Μάλιστα, στους καταλόγους αποτύπωναν και τις φωτογραφίες των παιχνιδιών και ανάγραφαν τα μεγέθη και τις τιμές τους.
Είναι αρκετές οι αντιπροσωπείες, βιοτεχνίες, τα κέντρα διανομής που δημιουργήθηκαν από το 1570 και μετά στην Ευρώπη, με πρώτο το διανομέα παιχνιδιών Christoph Wagner, που αναφέρεται σε ένα πανηγύρι της Λειψίας. Από τα πρώτα στολίδια και παιχνίδια για την περίοδο των Χριστουγέννων ήταν μικρά ξύλινα ζωάκια και αναπαραστάσεις Φάτνης.
Κατά το 18ο αιώνα οι γυρολόγοι θα αποκτήσουν μεγάλο κύρος και φήμη. Ειδικά στη Δυτική Ευρώπη εμφανίζονται μεγάλα καταστήματα παιχνιδιών με θρησκευτικό χαρακτήρα, που καλύπτουν ιδίως για τις ημέρες των Χριστουγέννων μεγάλο μέρος από τη θρησκευτική θεματολογία των Αγίων ημερών. Γερμανία, Γαλλία και Ισπανία θα πρωτοστατήσουν στην εμφάνιση αυτών των παιχνιδιών.
Γ. Χριστουγεννιάτικα ελληνικά παιχνίδια
Από τις αρχές του αιώνα έως το 1960, από τα πιο παραδοσιακά παιχνίδια που μπορούσε κάποιος να βρει στους πάγκους και τη Χριστουγεννιάτικη αγορά ήταν κατασκευές από λαϊκούς τεχνίτες παιχνιδιών, που τα έφτιαχναν στον ελεύθερο χρόνο τους. Την ημέρα ζούσαν στο μεροκάματο και μια δυο βδομάδες πριν από τα Χριστούγεννα, κυρίως τα απογεύματα, κατασκεύαζαν διάφορα απλά παιχνίδια.
Τα αυτοσχέδια παιχνίδια ήταν ξύλινες ή τσίγκινες ροκάνες, γιο-γιο, χάρτινες φτερωτές, κουδουνίστρες, όμορφα κουτιά ντυμένα με πολύχρωμα χαρτιά, λουλούδια από χαρτί και πολλά γύψινα που παρίσταναν ζωάκια της Φάτνης. Επίσης, αγγέλους, αστεράκια και άλλες μορφές με Χριστουγεννιάτικο και Πρωτοχρονιάτικο χαρακτήρα. Μέσα σ’ αυτές τις κατασκευές θέση είχαν και οι πάνινες κούκλες, οι τρομπέτες, οι καραμούζες, τα πήλινα κανατάκια και ποτήρια, που αν τα γέμιζε κανείς με νερό και τα αναποδογύριζε το νερό δε χυνόταν. Ο Στρατής Μυριβήλης μας περιγράφει ότι υπήρχαν μικρά κεραμιδένια κανατάκια που έβαζαν μέσα νερό και όταν φυσούσαν από το μπροστινάρι τους κελαηδούσαν μελωδικά.
Υπήρχαν και επιτραπέζια παιχνίδια, τα οποία ως συνήθως ήταν χαρτοκατασκευές που από το 19ο αιώνα ήταν κτήμα σε πολλά Ελληνόπουλα. Αρχικά αυτές οι χαρτοκατασκευές έρχονταν από τις αγορές της Ευρώπης και κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Έλληνες εκδότες παιδικών εντύπων τις κατασκευάζουν και τις διοχετεύουν στην αγορά. Τα θέματά τους ήταν θρησκευτικού και ιστορικού περιεχομένου.
Μέσα στα παιχνίδια εκλεκτή θέση είχε και έχει και η μορφή του Αγίου Βασιλείου, που ως φιγούρα είναι αγαπητή και φέρνει τα δώρα στα παιδιά. Πέρα από την κούκλα – παιχνίδι της μορφής του, η μορφή του Αγίου Βασιλείου πέρασε και στην ενδυματολογία με τρόπο ξενικό, εφόσον τον αναπαριστούν με κόκκινη κάπα και σκουφί, με μπότες και άσπρα μαλλιά. Η στολή του Άη – Βασίλη απέχει πολύ από εκείνη την ιερατική του πραγματικού Ορθόδοξου Αγίου Βασιλείου της Καισάρειας.
Μέσα στα στολίδια και τα παιχνίδια κυριαρχούν οι κατασκευασμένες Φάτνες που ποικίλουν στο μέγεθός και στα ομοιώματα των ζώων. Αποτελεί δε άμιλλα για πολλούς οι κατασκευή και ο στολισμός της Φάτνης και επιχειρούν να τη στολίζουν όλο και πιο πλουσιοπάροχα, προσθέτοντας ακόμα περισσότερα μικρά παιχνίδια, πάντοτε στο πνεύμα των ημερών.
Τέλος, από τα πιο γνωστά έθιμα των γιορτών και ιδίως του Δωδεκαημέρου είναι και οι κάρτες με τις οποίες συνηθίζεται να ανταλλάσσουμε ευχές.
Σήμερα που η τεχνολογική εξέλιξη βρίσκεται στο απόγειό της, η παραγωγή και πώληση στολιδιών και παιχνιδιών από ποικίλα υλικά είναι τεράστια. Ειδικά καταστήματα και επιχειρήσεις παρουσιάζουν μια μεγάλη ποικιλία από παιχνίδια, που πέρα από τη δυνατότητα επιλογής καλύπτουν κάθε γούστο.
Πηγές – Βιβλιογραφία:
- Μέγας Γεώργιος, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήνα 1979
- Λουκάτος Δημήτριος, Τα χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, Φιλιππότης 1979
- Σιέτος Γ., Έθιμα στις γιορτές, Πειραιάς 1975
- Μαρία Αργυριάδη, Χριστουγεννιάτικα παιχνίδια, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1994
Πηγή: kefalonitis.com