Η Ευγενία Κόλλια γράφει για τον Τόλκιν και την «Πτώση της Γκοντόλιν»

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 1970, ένας τουρίστας άφησε ένα αντίτυπο του Χόμπιτ στο διπλανό τραπεζάκι που έπινα τον καφέ μου ένα καλοκαίρι που βρισκόμουν σε διακοπές.

Το βιβλίο εκείνο κυριολεκτικά το ρούφηξα και όταν γύρισα στην Αθήνα έψαξα κι αγόρασα ό,τι κυκλοφορούσε του Τόλκιν τότε. Βασικά Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών.

Όντας καθηγήτρια Αγγλικών και βλέποντας πόσο δύσκολο ήταν το κείμενο του Τόλκιν και να διαβαστεί στο πρωτότυπο και να αποδοθεί στα ελληνικά, έκανα τη σκέψη ότι θα ήταν κρίμα να πέσει στα χέρια κάποιου επαγγελματία μεταφραστή, με πολλή συγκεκριμένη και πιεστική ημερομηνία παράδοσης της μετάφρασης, που πιθανότατα δεν θα είχε τον χρόνο να αφιερώσει για να αποδώσει με προσοχή στα ελληνικά όλα όσα η δύσκολη και περίπλοκη γλώσσα του γλωσσολόγου Τόλκιν έλεγε και υπονοούσε.

Έγινα, λοιπόν, από μόνη μου μεταφράστριά του και βγήκα στην αγορά αναζητώντας τον εκδοτικό οίκο που θα αναλάμβανε να εκδώσει τη μετάφρασή μου. Ήμουν πολύ τυχερή που ο εκδοτικός οίκος Κέδρος εμπιστεύτηκε τη δουλειά μου.

Για εμένα η μετάφραση των βιβλίων του Τόλκιν ήταν και εξακολουθεί να είναι έργο αγάπης και όχι βιοποριστικό εγχείρημα.

Τους τρεις τόμους του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών έκανα κάπου μία δεκαετία να τους μεταφράσω. Κάθε τόμος γράφτηκε δύο φορές με το χέρι μία πρόχειρα και μία το κείμενο διορθωμένο και καθαρογραμμένο για να συνεχίσει την πορεία του στα χέρια του εκδότη. Γραφομηχανή δεν είχα ούτε ήξερα να δακτυλογραφώ. Στα δέκα αυτά χρόνια δούλευα παράλληλα ως καθηγήτρια αγγλικών και έφερα στον κόσμο και τρία παιδιά. Συμπαραστάτες μου σε όλη την προσπάθεια ήταν ο άντρας και η μητέρα μου, που ήταν πάντα πρόθυμοι να ακούσουν τα μεταφραστικά μου προβλήματα και να μου εκφράσουν τη γνώμη τους.
Το μεγαλύτερό μου πρόβλημα ήταν ότι ο Τόλκιν, όντας βασικά γλωσσολόγος, χρησιμοποιούσε σπάνιες λέξεις που δεν υπήρχαν στα κοινά λεξικά. Επίσης τα άπειρα ονόματα φυτών που είναι διάσπαρτα στο κείμενο, δεν υπάρχουν στα ελληνικά λεξικά. Κατά συνέπεια η διαδρομή μου ήταν κάπως έτσι: Το αγγλικό όνομα του φυτού το εύρισκα στο αγγλο-αγγλικό λεξικό Webster’s που σε παρένθεση έδινε την λατινική ονομασία του φυτού. Έπειτα πήγαινα στο ελληνο- λατινικό λεξικό κι εύρισκα την μετάφρασή του ‘εις άπταιστον καθαρεύουσαν’ και έπειτα κατέβαζα το Εγκυκλοπαιδικό λεξικό του Ηλίου όπου, μαζί με την καθαρευουσιάνικη/επιστημονική ονομασία του, έδινε και τις διάφορες ονομασίες του φυτού στην καθομιλουμένη ή σε κάποια ντοπιολαλιά έτσι ώστε, επιτέλους, να φτάσω στην ονομασία που το φυτό μας είναι σήμερα γνωστό. Περιττό να πω ότι η διαδικασία αυτή ήταν αφάνταστα χρονοβόρα.

Ένας άλλος λόγος που με έκανε να ασχοληθώ με τη μετάφραση του έργου ήταν τα μηνύματα που αβίαστα περνούσε στους νεαρούς κυρίως αναγνώστες του. Μιλούσε για φιλοπατρία, φιλία, καθήκον, ηρωισμό, ευθύνη, αγάπη απλά, αυτονόητα χωρίς να κάνει την παραμικρή προσπάθεια να κάνει κήρυγμα. Δεν παρουσίαζε τη ζωή σαν δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις.

Ο τρόπος γραφής του Τόλκιν είναι συναρπαστικός, γλαφυρός και οι προτάσεις του καλοδουλεμένες. Δεν νομίζω ότι καμία μετάφραση μπορεί να αποδώσει το μεγαλείο του πρωτότυπου λόγου του, απλά εγώ σαν μεταφράστρια προσπάθησα μέσα στην αδυναμία του λόγου μου να δώσω στον αναγνώστη μια αμυδρή ιδέα αυτού του μεγαλείου.

Αυτό, βέβαια, αποτελεί τη μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετωπίζει ο κάθε μεταφραστής λογοτεχνικού κειμένου. Ωστόσο, το μεγαλύτερο αγκάθι της μεταφραστικής μου δουλειάς ήταν τα ποιήματά του. Μερικά έπρεπε να αποδοθούν με ομοιοκαταληξία και όλα τα υπόλοιπα έπρεπε τουλάχιστον να έχουν ένα στοιχειώδες μέτρο και παράλληλα να μπορεί ο αναγνώστης να τα διαβάσει χωρίς να χάνει το νόημα.

Οι εκδόσεις Κέδρος βασικά, αλλά και οι εκδόσεις Αίολος μου έδωσαν τη δυνατότητα να μεταφράσω ένα μεγάλο μέρος του έργου του συγγραφέα, αλλά τη μεγαλύτερη βοήθεια μου έδωσε ο Κρίστοφερ Τόλκιν, που πρόσφατα απεβίωσε, ο οποίος ποτέ δεν αρνήθηκε να απαντήσει στις απορίες μου και στις δυσκολίες που αντιμετώπισα στη μακρόχρονη ενασχόλησή μου με τα κείμενα του πατέρα του.

Η μεγαλύτερη αμοιβή μου σαν μεταφράστρια είναι ο ενθουσιασμός που εξακολουθεί να υπάρχει στους νέους που με μεγάλη υπερηφάνεια μου λένε ότι έχουν διαβάσει όλες ή τις περισσότερες από τις μεταφράσεις μου.

Ευγενία Κόλλια

Το βιβλίο του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν Η πτώση της Γκοντόλιν κυκλοφορεί, σε μετάφραση της Ευγενίας Κόλλια, από τις Εκδόσεις Κέδρος (σελ.: 360, τιμή: €22,00).
Τίτλος πρωτοτύπου: The Fall of Gondolin
Εικονογράφηση εξωφύλλου και σχέδια: © Alan Lee 2018.
Βραβείο: Στη «Χρυσή Λίστα» του εκπαιδευτικού portal ELNIPLEX

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

O ΤΖΟΝ ΡΟΝΑΛΝΤ ΡΟΪΕΛ ΤΟΛΚΙΝ γεννήθηκε το 1892 στην πόλη Μπλουμφοντέιν του Ελεύθερου Κράτους της Οράγγης στη Νότια Αφρική. Η μητέρα του, Μέιμπελ, στις αρχές του 1895, καταπονημένη από το κλίμα, επέστρεψε στην Αγγλία μαζί με τους δύο γιους της. Οι γονείς του πέθαναν πολύ νωρίς, αφήνοντας τα δύο μικρά παιδιά στη φροντίδα του πατέρα Φράνσις Μόργκαν, ιερέα σε εκκλησία του Μπέρμιγχαμ. Στο Σχολείο Κινγκ Έντουαρντ ο Ρόναλντ διδάχτηκε τους κλασικούς, τα αγγλοσαξονικά και τα μεσαιωνικά αγγλικά. Προικισμένος με μεγάλο γλωσσικό ταλέντο, άρχισε να φτιάχνει μια δική του «ξωτική» γλώσσα, έχοντας μελετήσει τη φιλανδική και την παλιά ουαλική.
Tα χρόνια μετά τον A΄ Παγκόσμιο πόλεμο, στον οποίο έλαβε μέρος, αφοσιώθηκε στη διδασκαλία. Καθηγητής της αγγλοσαξονικής στην Οξφόρδη, αναδείχτηκε σε έναν από τους καλύτερους φιλολόγους του κόσμου. Είχε ήδη αρχίσει τη συγγραφή ενός μεγάλου κύκλου για τους μύθους και τους θρύλους της Μέσης-γης. Παντρεύτηκε την Ήντιθ Μπρατ, με την οποία απέκτησε τέσσερα παιδιά.
Το 1954 εξέδωσε τον πρώτο τόμο της αριστουργηματικής τριλογίας O Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, που σημείωσε τεράστια και απροσδόκητη για τον συγγραφέα του επιτυχία.
Tα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε πάρα πολλές γλώσσες και έχουν πουλήσει πολλά εκατομμύρια αντίτυπα σε όλο τον κόσμο.
Πέθανε το 1973 έπειτα από σύντομη ασθένεια.

Ο ΓΙΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΡΑΦΕΑ που επιμελήθηκε το πρωτότυπο κείμενο

Ο ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ ΤΟΛΚΙΝ (1924-2020) ήταν ο τρίτος γιος του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν. Ο Τόλκιν τον όρισε διαχειριστή του συνόλου των λογοτεχνικών έργων του και από τον θάνατο του πατέρα του το 1973 και εξής είχε αφιερωθεί στην επιμέλεια και έκδοση των ανέκδοτων γραπτών του, κυρίως του Σιλμαρίλλιον και των συλλογών με τον τίτλο Ατέλειωτες Ιστορίες, καθώς και της Ιστορίας της Μέσης-γης. Με τη σύζυγό του, Μπέιλι, ζούσαν στη Γαλλία από το 1975.

Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑ ΕΥΓΕΝΙΑ ΚΟΛΛΙΑ

Γεννήθηκα στη Σάμο, αλλά από πολύ μικρή ζω στην Αθήνα. Μετά το Λύκειο γράφτηκα στο πανεπιστήμιο στην Φιλοσοφική Σχολή στο τμήμα Αγγλικών σπουδών. Μετά την αποφοίτησή μου, πήγα στην Αγγλία και ασχολήθηκα πάλι με τα Αγγλικά αφού ήταν η γλώσσα που αγαπούσα και κυριολεκτικά ρουφούσα.
Αμέσως μόλις γύρισα στην Ελλάδα, με προσέλαβαν στο Τοσίτσειο Αρσάκειο, όπου εργάστηκα για μία διετία.
Μετά τον γάμο μου το εργάστηκα για λίγο καιρό σε φροντιστήρια Αγγλικών και από το 1985 έως το 2007 εργάστηκα ως καθηγήτρια Αγγλικών στα Εκπαιδευτήρια της Ελληνικής Παιδείας από όπου και έφυγα όταν πήρα σύνταξη. Παράλληλα, ασχολήθηκα ερασιτεχνικά με μεταφράσεις, συνεργαζόμενη με συγγραφείς, καθηγητές, φοιτητές και άλλους που χρειάστηκαν κατά καιρούς τη βοήθειά μου. Το κύριο μεταφραστικό μου έργο, όμως, ήταν και είναι η δουλειά μου με τα έργα του Τόλκιν.
Αυτό τον καιρό πέρα από μεταφράσεις ασχολούμαι μέσω internet ως άμισθη διορθώτρια πλήθους Άγγλων και Αμερικανών νέων συγγραφέων οι οποίοι γράφουν βιβλία fantasy, τα οποία, ενώ περισσεύουν σε φαντασία, υστερούν σε σύνταξη, γραμματική και ορθογραφία.
Βοηθώ επίσης τα εγγόνια μου στη σχολική τους μελέτη.

Ο J. R. R. Tolkien θεωρείται ο αναμφισβήτητος γενάρχης της λογοτεχνίας του φανταστικού.

www.ertnews.gr

Μαρία Σφυρόερα