ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΜΙΑ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα
Στη Θάλασσα εσωτερικού χώρου ιχνογραφούνται στιγμές από τη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα με τρόπο ρεαλιστικό και συνάμα βαθιά εσωτερικό. Η φύση και τα παράδοξα της ιστορίας συμπλέκονται με τα πάθη και τα δεινά της εποχής μας μέσα από την καθολικότητα της σύλληψής τους. Εφόσον η ίδια η ποίηση συγκροτεί έναν κριτικό στοχασμό για τη ζωή και την ανθρώπινη υπόσταση, «η αναζήτηση του εαυτού είναι θεμελιώδης μέσα σ’ αυτήν». Σχηματίζει ένα λεξιλόγιο συναισθημάτων και βιωμάτων που ενεργοποιεί ενδεχόμενες πτυχές της αυτογνωσίας.
Στην ποιητική συλλογή συνυπάρχουν η ειρωνεία, η παρωδία και η λογοπαικτική διάθεση, που ο συνδυασμός τους αξιοποιεί τη φαντασία και διεγείρει τη σκέψη και το συναίσθημα, μέσα από μεταφορές, συμβολισμούς, απεικονίσεις ή αναπαραστάσεις. Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται ένα πλαίσιο που συμβάλλει στην ανάδειξη ποικίλων πλευρών του εαυτού. Η ποίηση μοιράζει νέες εμπειρίες, διευρύνει τα όρια της συνείδησής και διανοίγει τον δρόμο στην εξερεύνηση και την καλλιέργεια της ανθρώπινης ευαισθησίας.
Η Ποίηση είναι όντως η αλήθεια στη διαδρομή της ζωής, που τέμνεται από τη συνείδηση της μικρής κοινωνίας του εαυτού μας. Είναι η ίδια η ύπαρξη και ταυτόχρονα το αποκορύφωμά της. Εκεί όπου κατασταλάζει η ψυχή για ν’ ανασάνει, να ονειρευτεί, να εμβαθύνει. Ποίηση είναι η περισυλλογή και το απόσταγμα, η μεταποίηση της πραγματικότητας και η ανάπλασή της σε όραμα. Είναι μια θάλασσα από λέξεις, εσωτερικό ρυθμό, μελωδία, ηχοχρώματα, αρμονία, εικονοπλασία, φαντασία, και εκλεκτή συγκίνηση. Όλα αυτά μαζί βασίζονται στη συναισθηματικότητα και την εκφραστικότητα, άρα εντέλει η ποίηση είναι «η υπέρτατη μορφή της συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας» (I. A. Richards).
Η θάλασσα εν προκειμένω –όπως και η γλώσσα– μετασχηματίζεται. Και οι δύο ταξιδεύουν κυματοφορούσες στις σελίδες των βιβλίων. Η θάλασσα ίσως και να είναι η ίδια η γλώσσα ή ο βυθός των λέξεων, τα κύματα της ζωής. Είναι η μήτρα, η γυναίκα, η Πλατυτέρα, η ίδια η ζωή, η ολοκλήρωση και το πεπρωμένο μας. Μας περιέχει και την περιέχουμε, μας διατρέχει και την διατρέχουμε. Είναι η μεγαλύτερη δημοκρατία στον κόσμο. Είναι η φαντασία, το αέναο ταξίδι, ο εξαγνισμός και ο καθαρμός από τις αμαρτίες. Είναι το επαναλαμβανόμενο αναβάπτισμα, που περιέχει το στοιχείο της ροής του νερού, της συνέχειας. Είναι αγιασμός και μύρο. Είναι η έκτη αίσθησή μας. Μέσω της αφής αγγίζεις νοερά το σώμα της ιστορίας. Η γεύση από την αύρα της σε κάνει να νιώθεις ότι υπάρχεις, ενώ συνάμα σου ξυπνάει το ασυνείδητο. Με την όραση ανακαλύπτεις ότι όλα στη ζωή είναι θέμα ματιάς και αντίληψης. Η μυρωδιά του θαλασσινού νερού μας οδηγεί στην όσφρηση, ενώ μέσω της ακοής ακούς τον ήχο των κυμάτων που ξεδιπλώνονται σε όλο το βιβλίο. Οι αμφίσημοί τους τόνοι διεγείρουν το μυαλό και περικλείουν διαφορετικές αναμνήσεις για κάθε αναγνώστη.
«Η ανάγνωση ανοίγει πεδία διερώτησης και στοχασμού και κριτικής σκέψης, με δυο λόγια ελευθερίας. Είναι μια σχέση με τον εαυτό μας και όχι μόνο με το βιβλίο, με τον εσωτερικό μας κόσμο μέσα από τον κόσμο που το βιβλίο μάς ανοίγει», επισημαίνει ο Ίταλο Καλβίνο. Πολλοί όμως θεωρούν ότι η φαντασία είναι υποκατάστατο της πραγματικότητας. «Η φαντασία ανακατεύεται με τον πραγματικό κόσμο, όπως η μνήμη. Η μνήμη κοιτάζει πάντα πίσω, ενώ η φαντασία κοιτάζει μπροστά», διαπιστώνει ο Ουμπέρτο Έκο.
Η Θάλασσα εσωτερικού χώρου φιλοξενεί στο εξώφυλλό της ένα δικό μου φωτογραφικό στιγμιότυπο. Άλλες πέντε ασπρόμαυρες φωτογραφικές στιγμές από το αστικό τοπίο, που αποτύπωσα με τη φωτογραφική μου μηχανή, παρεμβάλλονται ανάμεσα στα ποιήματα, δίχως απαραίτητα να χωρίζουν την ποιητική συλλογή σε ενότητες. Αντίθετα δένουν αρμονικά με τα ποιήματα και εν μέρει τα συμπληρώνουν. Στα φωτογραφικά ενσταντανέ η θάλασσα υπονοείται, ενώ ταυτόχρονα δηλώνεται αυτό το σημαινόμενο μέσα από την αλληγορία τους. Υπάρχει δηλαδή, όπως και στην ποίηση, ο δρόμος του συμβολισμού και της ανάγκης να δημιουργήσει ο αναγνώστης μέσα από την αντίληψή του τις δικές του εικόνες, έστω και αν δεν συμπίπτουν με αυτές του δημιουργού. Ν’ ανακαλύψει μέσα από τη δική του ματιά τι ακριβώς σημαίνει «θάλασσα» και τι «εσωτερικός χώρος».
Τα ποιήματα εισχωρούν και σε βαθύτερα επίπεδα, αλλά το καθένα από αυτά αφήνει τον αναγνώστη να πλάσει τη δική του προέκταση, να κάνει τους δικούς του συνειρμούς, γιατί το ουσιαστικό τέλος του ποιήματος εναπόκειται στον αναγνώστη και όχι στο ποίημα. Ο αναγνώστης μέσα απ’ τον ποιητικό λόγο, καλείται να γίνει συμμέτοχος, κοινωνός, και συνδημιουργός στην ποιητική λειτουργία, ενώ συγχρόνως μέσα από τις εικόνες που περιγράφονται γίνεται και αφηγητής δικών του ιστοριών σε θάλασσες και ταξίδια που ο ίδιος ανακαλύπτει και οραματίζεται.
Ο Πωλ Ελυάρ σημείωνε πως «υπάρχει ένας άλλος κόσμος, αλλά είναι μέσα σ’ αυτόν εδώ». Ίσως γι’ αυτό στη Θάλασσα εσωτερικού χώρου η ποίηση είναι ανθρωποκεντρική, ενώ συγχρόνως διεισδύει στο οικουμενικό πρόσωπο της ελληνικής πατρίδας. Η θάλασσα γίνεται ο ιστός που δένει τα ποιήματα μεταξύ τους, ενώ θίγονται έννοιες όπως έρωτας, Ευρώπη, πόλεμος-ζωή, θάνατος, πατρίδα, ιστορία, γλώσσα, έθνος, αλησμόνητες πατρίδες, Γκουαντάναμο, άνθρωπος, Θεός, μετανάστης, πρόσφυγας, Ελλάδα, παραμύθι. Όλα αυτά μαζί συναντώνται σ’ ένα ταξίδι επαναπροσδιορισμού της ταυτότητάς μας. Ο κάθε άνθρωπος είναι εξάλλου καμωμένος από άμμο, ψηφίδες, σπαράγματα, αναμνήσεις, σκιές, αντανακλάσεις και αναψηλαφήσεις. Είναι μια μικρή ιστορία και ένα ταξίδι σε αυτό που ήταν. Ένα ταξίδι πίσω στο χώμα. «Τα ταξίδια είναι οι ίδιοι οι ταξιδευτές. Αυτό που βλέπουμε δεν είναι αυτό που βλέπουμε, αλλά αυτό που είμαστε» (Φερνάντο Πεσσόα). Ταξίδια ονείρου – πραγματικότητας που τα γονιμοποιούν, τόσο η φαντασία, όσο και η θάλασσα. Ταξίδια στον εσωτερικό μας κόσμο, αλλά και ταξίδια αναζήτησης, περιπλάνησης και εξερεύνησης –ακόμα και λέξεων– με το σύνδρομο του Οδυσσέα. Ταξίδια του μυαλού, της ψυχής, της καρδιάς. Εκεί όπου συλλέγουμε εμπειρίες, καιγόμαστε και ξαναγεννιόμαστε από την τέφρα μας.
Παρόμοια ταξίδια σαν και τα παραπάνω πραγματοποιούσα και στις ραδιοφωνικές εκπομπές που διατηρούσα (από το 2003 μέχρι το 2012) στην Ελληνική Ραδιοφωνία. Ετοίμαζα, παρουσίαζα, είχα την ευθύνη επιμέλειας και παραγωγής των ραδιοφωνικών ντοκιμαντέρ «Γλυκεία Χώρα Κύπρος» και «Σαν παραμύθι;». Η πρώτη εκπομπή αναφερόταν στο παλαιότερο αλλά και το σύγχρονο πρόσωπο της Κύπρου μέσα από την ιστορία, την παράδοση και τον πολιτισμό. Το πρόγραμμα επεδίωκε να γίνει ένα κέντρο Μουσών, απ’ όπου εξακτινωνόταν η κυπριακή εμπειρία και μεταδιδόταν ο παλμός της κυπριακής ιδιαιτερότητας, τόσο αναπόδραστα δεμένης με την ελληνική πορεία στον σύγχρονο κόσμο. Η δεύτερη εκπομπή αναδείκνυε το οικουμενικό πρόσωπο του ελληνισμού, τη συνύπαρξη και την αλληλεγγύη, μέσα από συναντήσεις με ανθρώπους του πολυπολιτισμικού μας περίγυρου που περιέγραφαν στιγμές της προσωπικής τους διαδρομής, ιχνογραφώντας τον μύθο και την ιστορία τους, άρα το «παραμύθι» της ζωής τους, που άλλοτε έβγαινε αληθινό και άλλοτε όχι.
Ίσως εντέλει η αληθινή πατρίδα να μην είναι η «πατρίδα του αίματος», αλλά εκείνη όπου ζεις, εργάζεσαι, πονάς, ερωτεύεσαι και μπορείς να πραγματοποιήσεις τα όνειρά σου. Σ’ αυτό μπορεί να συμβάλει και η ποίηση που –κατά τον Σέιμους Χίνι– είναι η δημιουργία μιας φανταστικής πραγματικότητας, η οποία όμως έχει βάρος και νόημα, γιατί δημιουργείται μέσα στο πεδίο βαρύτητας του πραγματικού. Σύμφωνα δε με τον σκηνοθέτη Εμίλ Κουστουρίτσα «Το όνειρο είναι ένα προσωπικό περιβόλι όπου ο καθένας φυτεύει και εκτρέφει ό,τι φυτό και ζωντανό θέλει. Μόνο στο όνειρο δεν υπάρχει εξουσία και επομένως τάξεις. […] Κουλτούρα είναι οι αισθήσεις μας, οι μνήμες μας, οι αξίες μας. Ο κήπος και η παρακολούθηση πώς μεγαλώνει ένα δέντρο. Η θάλασσα και η βάρκα που επιπλέει πάνω της. Όσο ταξιδεύεις, μαθαίνεις. Άρα κουλτούρα είναι το ταξίδι, όπως θα έλεγε ο Ταρκόφσκι, ή το όνειρο, όπως θα έλεγε ο Φελίνι».
Ρήσος Χαρίσης
ΚΥΜΑΤΟΥΣΑ
1
Ορκωτοί λογιστές ελέγχουν την επετηρίδα της,
εμπειρογνώμονες διδάσκουν θέματα των καλπασμών της.
Επιμελώς ατημέλητη τυλίγεται διαψεύσεις γεγονότων,
αναθεωρεί περιπλανήσεις και συλλογισμούς.
Στην πλάνη της ματιάς της που σμίλεψε το φως
κυμαίνεται αμετάφραστος ο θάνατος.
2
Ενδελεχώς ψαχουλεύει τσέπες του τρύπιου σακακιού
να βρει τους ξεχασμένους αναπτήρες.
Στην άκρη των βράχων ανάβει
το τελευταίο της τσιγάρο.
Άρχοντες κληρωτοί
για της Πανδήμου Θαλάσσης την κάθαρση:
επιχρίουν βωμούς, επαλείφουν οροφές,
έχουν εφεδρική πολύτιμη πορφύρα.
Μυροφόρες με παράξενα ονόματα
ξεσκονίζουν θραύσματά της,
μαντατοφόροι με ποδήλατα
ξεδιπλώνουν σεντόνια των κυμάτων.
Μέτοικοι διεισδύουν στις προσευχές της
με λάθος τεφροδόχες στα παράλια.
Δεν είναι ο Αδάμ κι η Εύα
που προσεύχονται στην αγκαλιά της,
αλλά τύψεις που βαφτίζονται νεράιδες.
3
Θάλασσα σταλακτίτες οι μαστοί της·
πολύχρωμες οι αύρες των σχισμών της,
στις θηλές της κιονόκρανα – λέξεις απατημένες,
αρώματα και τοξικά, αφροστεφείς ρυτίδες.
Πώς, αλήθεια, νιώθει που τόσοι ψίθυροι
εισβάλλουν στη ζωή της και τη φλερτάρουν
μόνο για τα μάτια μιας άλλης θάλασσας;
Ρήσος Χαρίσης
Ο συνθέτης Ανδρέας Αρτέμης δημοσίευσε δύο μελοποιημένα ποιήματα από το βιβλίο Θάλασσα εσωτερικού χώρου. Συνοδεύονται από ένα μικρό σημείωμα που αφορά στη μελοποίηση και γενικότερα στην ποίηση του Ρήσου Χαρίση:
Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΡΗΣΟΣ ΧΑΡΙΣΗΣ
Πρόκειται για ένα πολυσυλλεκτικό δημιουργό με λεπτές υφάνσεις λεκτικών μηχανισμών, που μπορούν να εισέλθουν στο εσώτερο διάστημα του αναγνώστη, αφού πρόκειται για περίπτωση αισθαντικού ποιητή. Η μελοποίηση της ποίησης του αποτελεί μια ακόμη διείσδυση στη μελωδικό φάσμα αυτής της γραφής, που εισχωρεί κατευθείαν σαν εικόνα στον αναγνώστη. Στην έκφραση είναι ολότελα μοντέρνος ο ποιητής και βυθίζεται ολότελα στη σημερινή αισθαντικότητα και όπως αναζητά την πνευματική γεύση του κόσμου, συναντά πανάρχαιους δρόμους πνευματικής ηδονής. Όταν λοιπόν η ποίηση γίνεται τραγούδι, διακινδυνεύεις πολλάκις σαν συνθέτης μελοποιός να αφήσεις όλες τις ηχητικές εικόνες των λέξεων να σε παραπλανήσουν, στην όλη προσπάθεια ανάδειξης της ποιητικότητας και της μελωδίας. Προσωπικά ακολούθησα την αισθητική εκτίμηση των λέξεων, ακούγοντας παράλληλα και τη μουσική περιρρέουσα ατμόσφαιρα των στίχων. Καταλήγω ότι πρόκειται για λεκτικούς ζωγραφικούς πίνακες που εναλλάσσονται πότε αργά και άλλοτε σε γρήγορο ρυθμό μιας πολλαπλών νοημάτων παλλόμενης θαλασσοταραχής . Η Θάλασσα εσωτερικού χώρου όπως τιτλοφορείται η νέα ποιητική του κατάθεση πρόκειται γενικότερα για μια γοητευτική ιδιαιτερότητα που φαίνεται ότι θα εντυπωσιάσει πολλούς από τους εκλεκτούς της ποίησης.
Ανδρέας Α. Αρτέμης
Μουσικοσυνθέτης
ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ
Και μου ’λεγες πως είσαι αυτή π’ αναστενάζει
όταν εισχωρούν εντός σου ποταμόπλοια, καΐκια
κι ανοχύρωτοι άνθρωποι που θαλασσολογούν.
Θάλασσα με παράθυρα, με φυλλωσιές και κόλπους,
όπως ο κόλπος γυναικός που ξέρει κι άλλα κόλπα
(όπως τα κόλπα γυναικών μ’ εργόχειρα και χάδια).
Θα σου συνάξω νούφαρα, ανθούς απ’ αγιοκλήματα,
λιμάνια μες στα αίματα, κήπους μες στις αυλές σου
στις αλυκές του κόρφου σου όπου θα κατοικήσω.
Θενά κατέβω τρεις φορές στον τόπο σου και πάλι
για να κερδίσω άλλην μιαν ανάμνηση μ’ εσένα,
να τη στολίσω μ’ όνειρα, σπιθίσματα του ήλιου
κι άπλετο φως να χύνεται στου σώματος την ώρα.
ΑΝΑΛΩΣΙΜΟ
Η Αύρα, η Λαύρα και η Λάβα έλεγαν χρώματα,
γελούσαν κατακόρυφα, γεννούσαν κιγκλιδώματα.
Μπροστά η βασίλισσα, ο Δούρειος Ίππος, ο τραγουδοποιός.
Μέσα στο πλήθος η Αλικαρνασσώ, η Χρυσόθεμις,
η Σαλώμη — μορφές υπαρκτές.
Τ’ απόγευμα γεμίζαν τις τσέπες με χρησμούς,
στους κήπους κατεβαίναν με τα χρυσάνθεμα.
Κάθε που νύχτωνε, η Χρυσόθεμις ξάπλωνε
στη γαλήνη του προσώπου, άφηνε τον ύπνο να σκεπάσει
το ερυθρόμορφο κορμί.
Δεν ξέρω αν το ποτήρι ήταν άδειο και η κλεψύδρα της μισή,
όμως η αύρα της ψυχής της είχε ένα χρώμα θαλασσί.
Ο ΡΗΣΟΣ ΧΑΡΙΣΗΣ σπούδασε Ελληνικό Πολιτισμό στη Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, σκηνοθεσία κινηματογράφου-τηλεόρασης και δημοσιογραφία. Η δημοσιογραφική του εργασία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την παρουσίαση και επιμέλεια μιας σειράς εκπομπών στην Ελληνική Ραδιοφωνία, όπου ανέδειξε κοινωνικά θέματα της εποχής μας. Υπήρξε επίσης εθελοντής δάσκαλος της ελληνικής γλώσσας σε πρόσφυγες και μετανάστες.
Η ποιητική συλλογή του Ο Μεταξουργός (Κρατικό Βραβείο Νέου Λογοτέχνη 1987 – Μορφωτική Υπηρεσία Υπουργείου Παιδείας Κύπρου) εκδόθηκε από την ίδια υπηρεσία το 1988 στη Λευκωσία. Η πρόσφατη ποιητική συλλογή του με τίτλο Θάλασσα εσωτερικού χώρου κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Κίχλη (σελ.: 80, τιμή: €9,00).
Σημείωση: Οι φωτογραφίες που κοσμούν το βιβλίο είναι του Ρήσου Χαρίση και μας παραχωρήθηκαν από τον συγγραφέα για την παρουσίαση.
www.ert.gr
Μαρία Σφυρόερα