Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος (ΕΟΠ) εξέδωσε πρόσφατα μια έκθεση σχετικά με τους «παράγοντες αλλαγής» που επηρεάζουν το ευρωπαϊκό περιβάλλον και τις προοπτικές βιωσιμότητας. Η συνέντευξη που ακολουθεί παραχωρήθηκε από τον Lorenzo Benini, υπεύθυνο για την εκπόνηση της έκθεσης, ο οποίος εργάζεται στον ΕΟΠ ως εμπειρογνώμων στον τομέα της αξιολόγησης συστημάτων και της βιωσιμότητας.
Ποιος είναι ο ρόλος σας στον ΕΟΠ και ποιο το αντικείμενο της εργασίας σας;
Απασχολούμαι στο πρόγραμμα του ΕΟΠ «Ολοκληρωμένες αξιολογήσεις για τη βιωσιμότητα», στο πλαίσιο του οποίου εκπονούνται ολοκληρωμένες περιβαλλοντικές αξιολογήσεις, όπως η έκθεση Ευρωπαϊκό περιβάλλον – κατάσταση και προοπτικές (SOER). Η εργασία μου αφορά κυρίως την εκπόνηση συστημικών αξιολογήσεων που αναλύουν τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες για την Ευρώπη στον τομέα της βιωσιμότητας και περιλαμβάνει την εξέταση των συνδέσεων μεταξύ των κοινωνικο–οικολογικών και των κοινωνικο–τεχνικών συστημάτων σε διάφορες κλίμακες υπό το πρίσμα των μελλοντικών προοπτικών, καθώς και την αναγνώριση του ρόλου της αβεβαιότητας που χαρακτηρίζει τις σημερινές μας γνώσεις.
Τι ακριβώς είναι οι αξιολογήσεις που αφορούν το μέλλον;
Οι αξιολογήσεις του ΕΟΠ που αφορούν το μέλλον εξετάζουν τις πιθανές μελλοντικές εξελίξεις, για παράδειγμα, τις προοπτικές στους τομείς του περιβάλλοντος και της βιωσιμότητας. Βασίζονται σε έναν συνδυασμό υφιστάμενων γνώσεων σχετικά με τις παλαιότερες τάσεις και δυναμικές, της κατανόησης των σχέσεων αλληλεξάρτησης που αναπτύσσονται μεταξύ των διαφόρων φαινομένων, καθώς και της διερεύνησης διαφόρων εναλλακτικών σεναρίων για το μέλλον. Το μέλλον είναι πάντοτε αβέβαιο, πόσω μάλλον στον σημερινό κόσμο, ο οποίος χαρακτηρίζεται από μεταβλητότητα, πολυπλοκότητα και ασάφεια.
Ο κόσμος είναι ολοένα και περισσότερο διασυνδεδεμένος και οι εξελίξεις σε κάποιο σημείο της υφηλίου ενδέχεται να επηρεάζουν την Ευρώπη. Δυστυχώς, η κρίση της πανδημίας του COVID-19 αποτελεί μια οδυνηρή υπενθύμιση αυτής της αλήθειας.
Ωστόσο, η επινόηση, η διαπραγμάτευση και η επιδίωξη εναλλακτικών σεναρίων για το μέλλον εξακολουθεί να είναι δυνατή. Αυτό συνεπάγεται την αξιοποίηση ενός φάσματος ποσοτικών και ποιοτικών μελετών πρόβλεψης και τη συμμετοχή πολλών ενδιαφερομένων φορέων για την ανάπτυξη γνώσεων που θα μπορούν να υποστηρίζουν δράσεις πολιτικής για την επίτευξη της βιωσιμότητας. Στην περίπτωσή μας, επιδιώκουμε τον στόχο αυτόν μέσω του δικτύου των χωρών μελών (Eionet) του οργανισμού μας, των υπευθύνων χάραξης πολιτικής, των εμπειρογνωμόνων από διάφορα επιστημονικά πεδία και με διαφορετικό υπόβαθρο και, ολοένα και περισσότερο, της κοινωνίας των πολιτών.
Τι μας αποκαλύπτει η πρόσφατη έκθεση του ΕΟΠ;
Η έκθεση «Drivers of change of relevance for Europe’s environment and sustainability (Σημαντικοί παράγοντες αλλαγής για το περιβάλλον της Ευρώπης και τη βιωσιμότητα» διερευνά ένα ευρύ φάσμα «παραγόντων αλλαγής» που θα μπορούσαν να επηρεάσουν το μέλλον της Ευρώπης, ιδίως εκείνους που επηρεάζουν τις φιλοδοξίες της Ευρώπης στους τομείς του περιβάλλοντος και της βιωσιμότητας. Συνολικά, η έκθεση σκοπεύει να παράσχει μια αναλυτική εικόνα των αλλαγών που συμβαίνουν σε παγκόσμιο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τις μεταξύ τους διασυνδέσεις, καθώς και τις πιθανές επιπτώσεις τους.
Οι προοπτικές της Ευρώπης στους τομείς του περιβάλλοντος και της βιωσιμότητας επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες, οι οποίοι δημιουργούν ταυτόχρονα νέους κινδύνους και νέες ευκαιρίες. Ο κόσμος είναι ολοένα και περισσότερο διασυνδεδεμένος και οι εξελίξεις σε κάποιο σημείο της υφηλίου ενδέχεται να επηρεάζουν την Ευρώπη. Δυστυχώς, η κρίση της πανδημίας του COVID-19 αποτελεί μια οδυνηρή υπενθύμιση αυτής της αλήθειας. Ενώ ο ρόλος που διαδραματίζει η Ευρώπη στο παγκόσμιο προσκήνιο αλλάζει, η ΕΕ έχει την ευκαιρία να επανατοποθετηθεί μπροστά στις επικείμενες προκλήσεις στους τομείς του περιβάλλοντος, της βιωσιμότητας και του στρατηγικού σχεδιασμού και να επιδιώξει να αξιοποιήσει τις μελλοντικές ευκαιρίες προς την κατεύθυνση ενός πιο βιώσιμου μέλλοντος.
Τι καθορίζει τους παράγοντες αλλαγής;
Οι «παράγοντες αλλαγής» διαφέρουν στις γεωγραφικές και χρονικές κλίμακες, την προέλευση, την ισχύ και τον δυνητικό αντίκτυπο. Για παράδειγμα, οι παγκόσμιες μεγατάσεις όπως η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού ή η κλιματική αλλαγή αποτελούν παγκόσμιες, μακροπρόθεσμες τάσεις που διαμορφώνονται μεν βραδέως, έχουν όμως πολύ σημαντικό αντίκτυπο. Ορισμένες τάσεις είναι παγιωμένες και εντοπίζονται ιδίως στην Ευρώπη, για παράδειγμα η γήρανση του πληθυσμού ή η μετανάστευση από την ανατολή προς τη δύση. Άλλες τάσεις είναι αναδυόμενες αλλά δεν έχουν ακόμη παγιωθεί, όπως η τεχνολογική σύγκληση και η «τέταρτη βιομηχανική επανάσταση». Αντιμετωπίζουμε επίσης τους λεγόμενους «μπαλαντέρ» (‘wild cards’), δηλαδή εξελίξεις με μικρή μεν πιθανότητα εμφάνισης αλλά δυνητικά ανατρεπτικές. Τέτοιες εξελίξεις μπορεί να είναι οι μείζονες τεχνολογικές καινοτομίες, η κατάρρευση των επικονιαστών ή η εκδήλωση λοιμωδών νοσημάτων.
Πώς βλέπετε να εξελίσσονται ορισμένες από αυτές τις τάσεις;
Θα μπορούσε κανείς να πει ότι οι παγκόσμιες περιβαλλοντικές προκλήσεις έχουν αυξηθεί τα τελευταία πενήντα χρόνια και ότι η γεωγραφία της ρύπανσης αλλάζει ανά την υφήλιο σε συνάρτηση με την οικονομική ανάπτυξη και τη μετατόπιση της γεωπολιτικής ισχύος, καθώς και με την αύξηση των επιπέδων κατανάλωσης. Ταυτόχρονα, ο κόσμος γίνεται πιο διασυνδεδεμένος από ποτέ μέσω της ροής των πόρων, των ανθρώπων και των πληροφοριών, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η διασφάλιση της παγκόσμιας περιβαλλοντικής διαχείρισης.
Η Ευρώπη βασίζεται ολοένα και περισσότερο σε βασικούς πόρους και, ταυτόχρονα, εξωτερικεύει σημαντικό μέρος των περιβαλλοντικών της πιέσεων. Οι νέες τεχνολογίες συνεπάγονται νέες ευκαιρίες αλλά και κινδύνους όσον αφορά την υγεία, το περιβάλλον και την ευημερία. Οι αξίες, ο τρόπος ζωής και οι προσεγγίσεις διακυβέρνησης αλλάζουν σε ολόκληρο τον κόσμο. Ενώ βλέπουμε τον καταναλωτισμό να αυξάνεται, ιδίως στις αναδυόμενες χώρες, οι νέες ιδέες κερδίζουν όλο και περισσότερο έδαφος σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού και οι πολίτες απαιτούν ολοένα και περισσότερο την ανάληψη δράσης για την αντιμετώπιση των προκλήσεων και τη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος, τόσο στην Ευρώπη όσο και αλλού.
Πώς χρησιμοποιείται η ανάλυση προοπτικών κατά τη λήψη αποφάσεων στο πλαίσιο της ΕΕ και στο εθνικό πλαίσιο;
Στο πεδίο του περιβάλλοντος και της βιωσιμότητας, οι αναλύσεις προοπτικών χρησιμοποιούνται συχνά για την πρόβλεψη πιθανών κινδύνων και τον προσδιορισμό ευκαιριών στο πλαίσιο της προώθησης των πολιτικών για το περιβάλλον και τη βιωσιμότητα. Για παράδειγμα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατάρτισε ένα πρόγραμμα προβλέψεων (FORENV) με στόχο τον προσδιορισμό αναδυόμενων περιβαλλοντικών προβλημάτων και την ευαισθητοποίηση σχετικά με τις πιθανές επιπτώσεις τους, καθώς και την παροχή συνδρομής προς τους υπευθύνους χάραξης πολιτικής και τους ενδιαφερόμενους παράγοντες για την αντιμετώπισή τους. Παρόμοια παραδείγματα απαντούν σε όλες τις χώρες μέλη του ΕΟΠ. Οι στρατηγικές προβλέψεις απέκτησαν επίσης πρόσφατα ιδιαίτερη βαρύτητα στο ευρωπαϊκό πλαίσιο χάραξης πολιτικής με τη θέσπιση θέσης επιτρόπου για τις Διοργανικές Σχέσεις και τη Διερεύνηση Προοπτικών — του αντιπροέδρου της Επιτροπής Maroš Šefčovič — και το δίκτυο τις ΕΕ για τις στρατηγικές προοπτικές.
Στο πεδίο του περιβάλλοντος και της βιωσιμότητας, οι διαδικασίες για τις προοπτικές χρησιμοποιούνται συχνά για την πρόβλεψη πιθανών κινδύνων και τον προσδιορισμό ευκαιριών στο πλαίσιο της προώθησης των πολιτικών για το περιβάλλον και τη βιωσιμότητα.
Τι πρόκειται να πράξει συναφώς ο ΕΟΠ στο εγγύς μέλλον;
Ο ΕΟΠ συμμετέχει ήδη ενεργά στη διαδικασία του FORENV, επικουρούμενος από εμπειρογνώμονες σε θέματα προβλέψεων από τα κράτη μέλη του Οργανισμού και από τα εθνικά κέντρα αναφοράς για τις πληροφορίες και υπηρεσίες που αφορούν το μέλλον (NRC-FLIS). Ο ΕΟΠ εργάζεται επίσης σε αρκετά συναφή με προβλέψεις προγράμματα, συχνά σε συνεργασία με κράτη μέλη και άλλα θεσμικά όργανα και οργανισμούς της ΕΕ. Προγραμματίζουμε την κατάρτιση αξιολογήσεων σχετικά με τις επιπτώσεις των παραγόντων αλλαγής στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού θεματολογίου για τη βιωσιμότητα, την καθιέρωση διαδικασίας πρόβλεψης εξελίξεων για τον εντοπισμό αναδυόμενων τάσεων, καθώς και την ανάπτυξη βάσης γνώσεων για την επόμενη έκδοση της SOER.
Lorenzo Benini
Εμπειρογνώμονας στον τομέα της αξιολόγησης συστημάτων και της βιωσιμότητας
Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος
ΠΗΓΗ: www.eea.europa.eu