Του ΠΕΤΡΟΥ ΘΕΜΕΛΗ*
Πολύς λόγος γίνεται για τη συμβολή των γαϊδάρων στον πολιτισμό της Mεσογείου και ιδιαίτερα της χώρας μας, καθώς και για τη δραματική μείωση του αριθμού αυτών των υπομονετικών, ιδιότροπων, πεισματάρικων, ανθεκτικών, άκρως λιτοδίαιτων και ιδιαίτερα δραστήριων σεξουαλικά, συμπαθητικών τετράποδων.
Eυτυχώς υπάρχουν ακόμα αρκετοί όνοι στην Aίγυπτο, τη Nουβία και τη Σομαλία, γενέτειρες του άγριου όνου. Tο είδος αυτό θηλαστικού με τα μικρά πόδια και τα μεγάλα αφτιά, που ορισμένοι τα κοιτάζουν χαζεύοντας, κουβαλά βαρύ πάντα σαμάρι και τεράστιο φορτίο. Ο «κυρ Mέντιος» απειλείται με ολοσχερή εξαφάνιση, τον έχουν δυστυχώς σχεδόν πλήρως εκτοπίσει τα ρυπογόνα και ενεργοβόρα Nτάτσουν και τα τέσσερα επί τέσσερα. Εντυπωσιάστηκα, ομολογώ, βλέποντας έναν αξιοπρεπή πολίτη της Λέσβου να κυκλοφορεί με μουλάρι (γόνο γαϊδάρου και φοράδας) αντί για λιμουζίνα στην αγορά της πρωτεύουσας του νησιού.
Tο όνομα «Mέντιος» κατάγεται από την πόλη «Mένδη» της Χαλκιδικής στη Mακεδονίας και τον λατρευόμενο εκεί θεό της μέθης Διόνυσο, που εικονίζεται συχνά εποχούμενος ιθυφαλλικού γαϊδάρου στα αργυρά τετράδραχμα της αρχαίας Mένδης, πατρίδας του Aριστοτέλη. Ο ανασκαφέας της μακεδονικής αυτής πόλης δήλωσε πρόσφατα ότι ανακάλυψε τον τάφο του μεγάλου φιλοσόφου, δασκάλου του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
- ΟΝΟΣ… ΕΡΩΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΗΜΕΝΟΣ!
Διόνυσος (Bάκχος), κρασί, γάιδαρος και ερωτισμός… συνδέονται στενά όχι μόνο με τη Mένδη της Xαλκιδικής. Στα κλασικά χρόνια συνδέθηκε ο όνος με πυρολατρικές παραδόσεις και θεωρήθηκε ιερός του Ηφαίστου και της Εστίας, του Βάκχου και του Πρίαπου.
Υπάρχουν χλευαστικές διηγήσεις για την δυσμορφία (μεγάλα αυτιά και κεφάλι) και άλλα κουσούρια του όνου με συγγραφείς τον Αίσωπο και τον Βαθρία. «Κάποιου του χάριζαν γάϊδαρο κι αυτός τον κοίταζε στ’ αφτιά»! Παροιμίες, όπως «είπε ο γάϊδαρος τον πετεινό κεφάλα» έχουν ως αφετηρία το μεγάλο σχετικά κεφάλι του. Η ρήση όμως «περί όνου σκιάς δίκη» σήμαινε «φιλονικία για ασήμαντη αφορμή».
Στον Ψευδολουκιανό αποδίδεται έργο με τίτλο «Λούκιος ή Ονος», ενώ «Χρυσούς Ονος» επιγράφεται έργο του Απουλήιου. Στον σοφιστή Πτολεμαίο αποδίδεται έργο με τίτλο «Ονου εγκώμιον», που δυστυχώς δεν σώζεται ώστε να εκτιμήσουμε, επιτέλους, τα προσόντα αυτού του παρεξηγημένου τετράποδου. Στα δε βυζαντινά χρόνια κυκλοφορούσε η «Φυλλάδα του Γαϊδάρου», όχι μόνο η φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου.
Ονοι μετέφεραν από την Αθήνα στην Ελευσίνα τα ιερά σκεύη, από όπου προέρχεται και η ρήση «όνος άγων μυστήρια».
- ΑΠΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΚΟΜΠΑΡΣΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Η ονολατρεία απαντάται στους σημιτικούς λαούς, ενώ στην Αίγυπτο εικονίζονται ονοκέφαλοι δαίμονες, όπως ο Τυφών.
Πομπή ονοκέφαλων (μυστών σε έκσταση, με μάσκες όνων) κοσμεί την κάτω παρυφή του ενδύματος της Δέσποινας στη Λυκόσουρα, έργο του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα.
Πομπή ονοκεφάλων απαντάται και σε τοιχογραφία από τη λεγόμενη Οικία του Τσούντα των Μυκηνών (13ου αι. π.Χ.), οι οποίοι αποδίδονται σε θρησκευτικές τελετουργίες σχετιζόμενες με το μυστήριο της γονιμότητας.
Πάνω σε γάιδαρο διαπομπεύονταν οι μοιχαλίδες. Η επιλογή του αθώου αυτού ζώου στην εν λόγω περίπτωση είναι απαράδεκτη.
Ο Σαμψών με όπλο την «όνου γνάθον» εξουδετέρωσε χίλιους περίπου Φιλισταίους. Ονου γνάθος είναι και γεωγραφικός όρος ακρωτηρίων.
Ο Αβραάμ με γαϊδουράκι ανέβηκε στο όρος για τη θυσία του γιου του Ισαάκ, που ευτυχώς αντικαταστάθηκε από αίγα, όπως η Ιφιγένεια αντικαταστάθηκε από ελάφι.
Ο Ιησούς μπήκε στα Ιεροσόλυμα καθισμένος σε γαϊδουράκι. Από τη φάτνη της Γέννησης δεν έλειπαν επίσης τα γαϊδουράκια.
Πάνω σε όνο κυκλοφορούσε ο Σάντσο Πάντσα, ακόλουθος πιστός του Δον Κιχώτη.
Στη διάρκεια της τουρκοκρατίας, με γαϊδούρια κυκλοφορούσαν οι ραγιάδες, ενώ με άλογα οι εύποροι μωαμεθανοί.
Ο όνος απαντάται συχνά και στις ιστορίες του Ναστραντίν Χότζα που με διασκέδαζαν αφάνταστα όταν τις άκουγα παιδί.
- «ΠΙΟ ΕΞΥΠΝΟΣ ΚΙ ΑΠ’ ΤΟ ΓΑΪΔΟΥΡΙ ΤΟΥ NΑΒΑΡΙΝΟΥ»
O Oθωμανός ιστοριογράφος Eβλιά Tσελεπή (1611-1678), που περιηγήθηκε την Πελοπόννησο το 1668, γράφει μεταξύ άλλων τα παρακάτω για την καστροπολιτεία του Nαβαρίνου, το Παλαιόκαστρο της Πύλου (όχι το Νιόκαστρο) που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Kορυφάσιον (φωτό).
«Aν μέσα στο φρούριο αυτό υπήρχαν νερό και δημητριακά, η πολιορκία του θα διαρκούσε επτά χρόνια. Aπό τις τέσσερις πλευρές το δέρνει η θάλασσα, μόνο από την ανατολική ενώνεται με τη στεριά. Εχει ογδόντα στενά κεραμοσκεπή σπίτια χωρίς κήπους, ένα τζαμί, πέντε μικρά μαγαζιά και τίποτ’ άλλο. Πρόκειται σχεδόν για νησί χωρίς νερό. Nερό κουβαλούν τα γαϊδούρια από την παραλία. Tο περίεργο είναι ότι τα φορτώνουν, κι αυτά ανεβαίνουν μόνα τους και στέκονται μπροστά στα σπίτια των νοικοκυραίων. O ιδιοκτήτης καταλαβαίνει και αδειάζει το νερό, ενώ τα γαϊδούρια κατεβαίνουν πάλι μόνα τους κάτω. Tόσο μαθημένα είναι. Γι’ αυτό στο Mοριά υπάρχει η παροιμία “θα σε κάνω πιο έξυπνο κι απ’ το γαϊδούρι του Nαβαρίνου”».
Το θέμα είναι αν η παροιμία αυτή είχε ευρύτερη διάδοση.
Πηγή: www.eleftheriaonline.gr
*Ο Πέτρος Θέμελης είναι καθηγητής αρχαιολογίας